Cuộc “chạy đua” tạo vaccin ngừa Covid-19

Đối với loại thứ nhất, tức tạo từ virus còn sống làm cho bất hoạt hoặc suy yếu hẳn đi, có rủi ro là con virus không bất hoạt hoặc suy yếu mà bùng gây bệnh gây nguy hiểm khi đưa vaccin vào cơ thể. Đối với SARS-CoV-2, người ta phát triển vaccin theo loại thứ hai hoặc loại thứ ba.

Lấy trường hợp chế tạo vaccin phòng chống Covid-19 theo loại thứ hai. SARS-CoV-2 cũng là một Corona virus giống như những Corona virus khác nên trước tiên phải tìm hiểu xem có một phần nào là protein của cấu trúc sinh học SARS-CoV-2 có đặc tính rất phân biệt với những loại Corona virus khác. Như vậy mới tạo ra được một loại kháng thể thật chuyên biệt cho SARS-CoV-2. Cấu trúc hình hài của SARS-CoV-2 rất đơn giản, chỉ gồm lõi là bộ gen của acid nucleic là RNA, và bao quanh bộ gen là lớp vỏ glycoprotein. Lớp vỏ đặc trưng của SARS-CoV-2 có các gai glycoprotein có hình dạng giống chiếc vương miện. Dựa vào bộ gen của các loại Corona virus người ta thấy rằng phần lớn của các bộ gen này khá giống nhau, chỉ có phần vỏ bọc glycoprotein với các gai (spike) mà virus dùng để bám và chui vào tế bào phổi của người là khá chuyên biệt cho mỗi loại. Vì vậy, các nhà khoa học dùng các gai của SARS-CoV-2 làm kháng nguyên sản xuất kháng thể. Khi đã có vật liệu để dùng làm kháng nguyên rồi thì dùng nó để sản xuất kháng thể và dùng kháng thể này cho người.

Hiện nay, người ta tạo vaccin phòng chống Covid-19 theo loại thứ hai bằng cách tạo kháng thể đặc biệt gọi là “kháng thể đơn dòng” (monoclonal antibody) hoặc theo phương pháp “tái tổ hợp”.

Sản xuất kháng thể đơn dòng yêu cầu phải tiến hành gây kích ứng miễn dịch cho thú, thường là chuột, sau đó thu nhận các tế bào sản xuất kháng thể từ lách của nó và dung hợp các tế bào này với tế bào ung thư (như từ các tế bào u tủy myeloma) để làm cho chúng trở nên bất tử giống như đặc điểm của các tế bào u tủy, điều này có nghĩa là chúng sẽ phát triển và phân chia vô hạn định. Một khối các tế bào hợp nhất như thế được gọi là khối tế bào lai (hybridoma) và các tế bào này sản xuất ra kháng thể đơn dòng dùng cho người.

Còn theo phương pháp “tái tổ hợp”, người ta dùng mẫu protein là các gai của SARS-CoV-2 đưa vào vi sinh vật (có thể là virus) vô hại nhờ chúng sinh sôi nảy nở thật nhiều. Đó là quá trình “tái tổ hợp” giúp có lượng lớn kháng nguyên rồi tạo thành kháng thể đủ để tiêm chủng cho thật nhiều người.

Cách tạo vaccin phòng chống Covid-19 theo loại thứ ba là vaccin RNA hay còn gọi vaccin “vectơ”. Vaccin này cũng không dùng virus SARS-CoV-2 còn sống làm cho bất hoạt hoặc làm suy yếu, mà dùng công nghệ di truyền trích mã di truyền của SARS-CoV-2 là RNA để khi tiếp xúc sẽ kích hoạt chức năng sinh kháng thể chống SARS-CoV-2 ở người được tiêm chủng. Đó là kỹ thuật hoàn toàn mới, phức tạp và chưa có vaccin nào dùng phương pháp này để chế tạo từ trước đến nay. Duy nhất vaccin dùng phòng ngừa bệnh Ebola được phê chuẩn vào năm 2019, thuộc loại thứ ba đầu tiên thành công. Rõ ràng vaccin loại thứ ba này chưa có kinh nghiệm, ưu điểm của nó là thời gian sản xuất nhanh hơn hai loại kia. Vì với Covid-19, người ta chỉ cần tạo bản sao RNA rồi đưa vào cơ thể người, mẫu RNA khi vào trong tế bào người nó sẽ ra lệnh cho tế bào người sản sinh protein hình gai của SARS-CoV-2 và đồng thời cơ thể người sản sinh ra kháng thể tiêu diệt các protein này, nhờ đó tạo được sự miễn dịch với Covid-19.

Để vaccin tạo ra được cho phép dùng cho người, vaccin đó phải trải qua các giai đoạn phát triển rất nhiêu khê. Trước hết, vaccin đó phải qua được giai đoạn tiền lâm sàng, tức thử nghiệm thành công trên động vật thí nghiệm. Sau đó vaccin phải trải qua các giai đoạn thử nghiệm lâm sàng, tức thử trên người. Các giai đoạn thử vaccin trên lâm sàng được quy định như sau:

- Giai đoạn 1 là giai đoạn đầu tiên thử nghiệm trên người nhằm đánh giá sơ bộ về tính an toàn của thuốc. Số người tham gia thử nghiệm: 15 - 30.

- Giai đoạn 2 là giai đoạn thử nghiệm nhằm xác định liều tối ưu cho thử nghiệm lâm sàng và chứng minh tính an toàn, hiệu quả của thuốc, bao gồm cả tính sinh miễn dịch của vaccin thử trên đối tượng đích, đồng thời lựa chọn liều, lịch dùng thích hợp cho tiêm chủng sau này. Số người tham gia: ít hơn 100.

- Giai đoạn 3 là giai đoạn thử nghiệm được nghiên cứu trên quy mô lớn nhằm xác định tính ổn định của công thức vaccin, tính an toàn, hiệu quả, đồng thời xác định phác đồ tiêm chủng được lựa chọn từ giai đoạn 2, nhằm đánh giá tính an toàn và hiệu quả của vaccin trên một nhóm cộng đồng lớn hơn. Số người tham gia: từ 200 đến vài ngàn.

Nếu thành công cả 3 giai đoạn trên, vaccin được cho phép lưu hành trên thị trường dùng cho người. Vaccin khi đó vẫn còn phải trải qua giai đoạn 4 thử nghiệm lâm sàng.

- Giai đoạn 4 là giai đoạn được tiến hành sau khi thuốc đã được phép lưu hành nhằm tiếp tục đánh giá tính an toàn, hiệu quả bảo vệ của vaccin sau khi được dùng rộng rãi trong cộng đồng dân cư theo đúng điều kiện sử dụng. Số người tham gia: tối thiểu 1.000.

Như vậy, cuộc chạy đua tạo vaccin ngừa Covid-19 của nhiều nước như hiện nay không thể nhanh được. Từ khi bắt tay vào việc chế tạo vaccin đến khi thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 phải mất cả năm trời. Chúng ta hãy chờ xem.