Trăm năm bia đá vẫn còn...

Tính đến nay, ở Việt Nam, văn bia Hán Nôm có niên đại cổ xưa nhất là bia đá “Đại Tùy Cửu Chân quận Bảo An đại tràng bi văn” (ghi rõ năm 618 trước Công nguyên) ở Đông Sơn, Thanh Hóa. Thủ đô Hà Nội, Thanh Hóa, cố đô Huế là ba địa phương còn lưu giữ khá nhiều bia đá Hán Nôm cổ xưa, bởi đây vốn là kinh đô của các triều đại nhà Lê, nhà Hồ, nhà Nguyễn...

Giá trị bia đá Hán Nôm cổ rất phong phú, đa dạng về lịch sử, văn hóa, văn học. Các nhà nghiên cứu về Huế xếp chung tất cả các bia đá Hán Nôm có liên quan đến triều Nguyễn là bia “Cung đình” hay bia “Ngự chế”. Đấy là những bia đá khắc những bài văn (gồm cả văn, thơ, phú, ký...) do các vua Nguyễn sáng tác, hoặc do quan lại triều đình theo lệnh vua biên soạn và khắc dựng. Văn bia là một tài liệu, di sản Hán Nôm rất quý hiếm, nhưng ở Thừa Thiên Huế, đa số nội dung chủ yếu là thơ phú của các vua, đề vịnh những cảnh đẹp, tiêu biểu như chùm thơ “Thánh Duyên (chùa Túy Vân) Tự Chiêm Lễ” của vua Minh Mạng, hay “Thuận An Tấn Ký và Thuận An Bát Thập Vận” của vua Tự Đức...

Nếu chỉ nói riêng về triều Nguyễn, hầu hết các tấm bia đều được khắc dựng trong thời đế chế hưng thịnh, thuộc về ba vị vua là Minh Mạng (1820 - 1841), Thiệu Trị (1841 - 1847) và Tự Đức (1848 - 1883). Vua Thiệu Trị đặc biệt thích làm văn bia, ông chỉ ở ngai vàng 7 năm, công trạng không có gì nổi bật, nhưng là tác giả có số lượng bia “ngự chế” nhiều nhất (14 bia). Vua Minh Mạng và Tự Đức xếp thứ hai, có 6 bia. Lẽ thường tình, quan lại xu nịnh, nên văn bia của các bậc vua chúa thường được đời này sang đời khác bảo tồn, tôn tạo, mặc dù giá trị xét ra hết sức tầm thường, đôi khi là một bài thơ phú ngắm cảnh sinh tình vào hạng xoàng.

Theo ông Phan Thanh Hải, giám đốc Trung tâm bảo tồn di tích cố đô Huế, để tôn vinh 20 cảnh đẹp trên đất Huế, năm 1845, vua Thiệu Trị đã sai khắc chùm thơ “Thần kinh nhị thập cảnh” vào bia đá, dựng lên tại 12 thắng cảnh, nằm rải rác trên các huyện của Thừa Thiên Huế. Nay vẫn còn, điển hình cho loại bia “thơ du lịch” của vua là tác phẩm “Vân Sơn thắng tích”, dựng trong nhà bia dưới chân núi Túy Vân, bên phía tay trái trên đường vào chùa. Cũng theo ông Phan Thanh Hải, 12 tấm bia đá khắc thơ của vua Thiệu Trị chỉ còn 8 tấm.

Hiện nay, phần lớn các bia đá cổ đang bị hư hỏng nặng như bia “Bình Lĩnh Đăng Cao” (ở núi Ngự Bình), các nội dung quan trọng về lịch sử - địa chí - văn hóa dần dần sẽ mất đi theo thời gian.

Các bia Tiến sĩ Võ ở Võ Thánh Huế