Thời tiết, khí hậu & sức khỏe

31/01/2009 10:35

Thời tiết thay đổi theo mùa, tạo nên khí hậu và vật hậu. Sức khỏe thay đổi theo thời tiết, khí hậu. Dựa vào thời tiết, khí hậu, ta có thể thống kê, so sánh để biết tình trạng sức khỏe cộng đồng và suy ra kế hoạch cung ứng thuốc men cũng như kế hoạch phòng trị bệnh. Chúng ta có thể biết được thời tiết, khí hậu của mỗi vùng qua các ghi nhận, thống kê của cơ quan khí tượng thủy văn và lịch 24 tiết mà người xưa đã kinh nghiệm để lại.

Dương lịch và âm lịch

Quả đất tự quay quanh trục của nó và quay quanh mặt trời. Quả đất tự quay quanh trục của nó, một vòng mất 24 giờ. Một nửa quả đất hướng về mặt trời còn nửa kia chìm trong bóng tối, do đó có ngày và đêm. Quả đất đồng thời cũng di chuyển quanh mặt trời, trên một quỹ đạo hình bầu dục cách mặt trời 149.637.000 km, đi giáp một vòng là 1 năm - chính xác là 365,256 ngày. Chia số ngày này cho 12 tháng ta có mỗi tháng dương lịch được từ 30 hoặc 31 ngày, riêng tháng 2 có 28 ngày và cứ 4 năm có một năm nhuận với tháng 2 có 29 ngày.

Mặt trăng tự quay quanh nó và di chuyển quanh quả đất chúng ta với chu kỳ 27 ngày 7 giờ 43 phút 47 giây. Thế nhưng từ mặt đất ta thấy sự xuất hiện trăng non tháng này sang trăng non tháng khác là 29 ngày 12 giờ 44 phút 2,78 giây nên tháng âm lịch tính chẵn một tháng là 29 ngày (tháng thiếu) hoặc 30 ngày (tháng đủ). Nếu một năm có 12 tháng tính ra một năm mới chỉ có độ 354 ngày tức không khớp với năm vũ trụ thật sự (365,256 ngày). Do đó âm lịch đặt ra năm nhuận cứ khoảng trên dưới 3 năm lại có một năm nhuận 13 tháng. Chính vì thế Tết ta (mồng một tháng giêng âm lịch) không rơi vào một ngày nhất định theo hệ mặt trời (dương lịch), mà rơi vào một ngày trong khoảng trước hay sau ngày lập xuân (5/2 dl) độ 15 ngày trở lại. Ví dụ mồng một Tết vừa rồi (Mậu Tý 2008) nhằm ngày <_st13a_date month="7" day="2" year="2008">7/2/2008. Tết năm nay (Kỷ Sửu) nhằm vào ngày 26 tháng 1 năm 2009 trong khi Tết Canh Dần năm tới sẽ nhằm ngày 14 tháng 2 năm 2010... Ngày, tháng, năm âm lịch như vậy rõ ràng không chính xác, không cố định, nhưng đối với những người dân bình thường, không cần một phương tiện gì trong tay cả họ vẫn có thể cảm nhận được ngày tháng theo tuần trăng tròn, trăng khuyết hoặc theo con nước lên, nước ròng... Do đó âm lịch và tết cổ truyền vẫn cứ tồn tại và tồn tại mãi theo nền văn hóa dân tộc.

Thời tiết, khí hậu và vật hậu

Khí hậu thời tiết nắng mưa, nóng lạnh, gió, bão... đều tuân theo quy luật vận chuyển của vũ trụ, cụ thể là chuyển động của hệ mặt trời. Vật hậu như thiên nhiên, cây cỏ, côn trùng, thú vật và mọi sinh vật khác, kể cả con người và các vi sinh vật, vi trùng các loại... đều phát triển hay tàn lụi... một phần lớn cũng lệ thuộc theo quy luật khí hậu thời tiết của môi trường.

Trong khi chuyển động quanh mặt trời, quả đất của chúng ta luôn giữ trục của nó chếch nghiêng so với mặt phẳng quỹ đạo một góc không đổi là 6606 hoặc 2303 so với trục thẳng góc với mặt phẳng quỹ đạo (của quả đất quanh mặt trời). Hậu quả là có lúc trái đất hướng nửa bán cầu Bắc, lúc nửa bán cầu <_st13a_country-region><_st13a_place>Nam về hướng mặt trời nhiều hơn. Đối với nửa bán cầu Bắc (Việt <_st13a_country-region><_st13a_place>Nam nằm về phía này) ngày 21 tháng 6 dl nó soi về hướng mặt trời nhiều nhất. Đó là ngày hạ chí (giữa mùa hạ theo âm lịch) đối với các nước bắc bán cầu nhưng gần xích đạo, hoặc đầu mùa hạ đối với các nước vùng bắc bán cầu gần bắc chí tuyến, theo dương lịch. Trong tiết hạ chí, mặt trời gần và chiếu thẳng góc xuống vùng bắc chí tuyến. Ngược lại, ngày 22/12 dl hàng năm, nửa bán cầu bắc cách xa mặt trời nhất (lúc đó nó thẳng góc và gần nam chí tuyến nhất). Đó là ngày đông chí (giữa mùa đông theo âm lịch hoặc đầu mùa đông theo dương lịch). Trong tiết này, nửa bắc bán cầu vì xa mặt trời nên khí hậu trở nên lạnh nhất (các tỉnh phía nam nước ta lạnh ít, nhưng các tỉnh phía bắc rất lạnh), trong khi đó ở nam bán cầu lại là mùa hạ nóng nực. Đông chí có ngày ngắn nhất/đêm dài nhất thì hạ chí có ngày dài nhất/đêm dài nhất...

Vào ngày 21/3 dl mặt trái đất ở vào vị thế mà mặt trời gần nhất và chiếu thẳng góc xuống xích đạo nên phân bố ánh sáng đều cho hai bán cầu, nên ngày và đêm ở hai vùng bắc và nam bán cầu đều dài bằng nhau. Đó là ngày xuân phân (21/3 dl). Tại các tỉnh phía nam, tuy thuộc bắc bán cầu nhưng vì nằm gần xích đạo hơn phía bắc, nên từ 21/3 dl đến tháng 5 dương lịch, năm nào chúng ta cũng bị nắng nóng nhất. Sau đó cái nắng chạy dần ra miền Trung (tháng 7), rồi miền Bắc, cho đến 23/8 là tiết Xử thử: kết thúc những ngày nắng nóng. Thế nhưng cũng trong cái mùa nắng nóng này, không khí bị nóng lên rồi nguội đi bất thường, cộng thêm với gió mùa Tây <_st13a_country-region><_st13a_place>Nam, có thể gây ra áp thấp nhiệt đới, gió bão, mưa lũ bất thường ở miền Trung và miền Bắc.

Rồi đến 23/9 dl, tiết Lập thu, gió Đông Bắc lại về, mang theo cái lạnh và mưa dầm gió bấc cho miền Trung, miền Bắc...

Như vậy, trong khi di chuyển quanh mặt trời, do độ chếch 2303 nói trên, nên quả đất lần lượt có lúc ngã bắc bán cầu, có lúc nam bán cầu về phía mặt trời, khiến tạo ra các mùa xuân, hạ, thu, đông và tùy theo vĩ độ, cao độ của mỗi vùng mà mức độ thay đổi thời tiết khí hậu sẽ khác nhau ít nhiều, thậm chí còn đối nghịch nhau ở hai nửa bán cầu. Khi nửa bán cầu này ngã về phía mặt trời thì nó nhận được nhiều ánh sáng và nhiệt độ cao. Đó là mùa nóng hay mùa hạ, trong khi đó ở bán cầu kia là mùa lạnh hay mùa đông vì lúc đó ở xa mặt trời hơn. Như vậy các mùa nóng và lạnh trái ngược nhau ở hai bán cầu. Cùng một bán cầu, có khi là cùng một quốc gia nhưng khác nhau về vĩ độ thì thời tiết khí hậu cũng khác nhau, như giữa các tỉnh phía bắc và phía nam nước ta chẳng hạn. Giữa hai mùa nóng, lạnh là mùa chuyển tiếp mà rõ nét nhất là vào các ngày xuân phân (21/3 dl) và thu phân (23/9 dl): lượng ánh sáng và nhiệt độ nhận được ở hai bán cầu đều bằng nhau. Đó là mùa ấm áp xuân và thu (không kể các tỉnh phía nam nước ta như đã nói trên). Như vậy bốn mùa xuân, hạ, thu, đông ở hai nửa bán cầu trái ngược nhau.

Các tỉnh phía nam và TP. Hồ Chí Minh tuy cũng thuộc bắc bán cầu, nhưng ở gần xích đạo hơn nên khi nửa cầu bắc hay nửa cầu nam ngã về phía mặt trời thì lượng ánh sáng và nhiệt độ nhận được trong hai thời kỳ này đều chênh lệch không rõ lắm nên khí hậu, thời tiết quanh năm nóng đều, bốn mùa không rõ rệt. Ở đây chúng ta chỉ có hai mùa: mùa mưa (từ tháng 4 đến tháng 11 dl) và mùa nắng (từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau). Thế nhưng từ miền Trung trở ra miền Bắc nước ta nằm gần đường bắc chí tuyến nên bốn mùa xuân, hạ, thu, đông khí hậu thời tiết phân biệt rất rõ rệt và vật hậu, cây cỏ thay hình đổi dạng rất rõ...

Người Trung Quốc cách đây hàng ngàn năm, đã dựa vào những thời tiết, khí hậu và vật hậu ở vùng hạ lưu sông Hoàng Hà và Trường Giang để lập ra “lịch 24 tiết” (xem bảng 1). Các nhà thiên văn Trung Quốc cổ đại đã chia hoàng đạo (đường đi biểu kiến của mặt trời trong năm giữa các chòm sao, ra làm 24 cung bằng nhau, mỗi cung 15 độ, tương ứng với khoảng 15 ngày) kể từ điểm xuân phân (21/3). Hàng năm, mặt trời lần lượt đi ngang qua các điểm đó và ứng với mỗi điểm là ngày chính của tiết, người ta dựa theo thời tiết, khí hậu và vật hậu quan sát được để đặt tên cho tiết tương ứng. Lịch 24 tiết này được xác định ngày theo dương lịch và rất cố định từ năm này qua năm khác (chỉ xê xích 1 ngày, vì cứ 4 năm có một năm nhuận tháng giêng có 29 ngày thay vì 28). Nhưng các nhà làm lịch thường quy kết lịch 24 tiết vào ngày âm lịch nên luôn thay đổi khiến người dân không nhớ được. Nhà nông mà không nhớ được lịch 24 tiết thì nông lịch gieo trồng sẽ không thuận hợp được!

Như trên đã nói, tên tiết và các ý nghĩa của khí hậu, vật hậu trong lịch 24 tiết là do các quan sát tại Trung Quốc hàng ngàn năm trước, nhưng có rất nhiều điểm trùng hợp với nước ta, nhất là từ miền Trung trở ra Bắc. Dù là những loài cỏ dại chúng cũng biết trướng hạt, mọc lên trong những tiết nhất định để được phát triển tốt, mặc dù củ, hạt của chúng nằm sẵn trong đất từ lâu. Dù là côn trùng, sâu bọ, chúng cũng biết thu mình, ẩn trứng trong những tháng không thuận lợi và chỉ nở ra, phát triển lúc nào có sẵn thức ăn và thời tiết thích hợp. Phần lớn các cây to, sống đa niên thường bắt đầu đâm chồi nảy lộc trong mùa xuân, phát triển cành lá sum suê trong mùa hè để rồi trổ hoa, đậu hột, tích củ, sau đó se cành, úa lá trong mùa thu, trụi lá trơ cành trong mùa đông... Côn trùng mang truyền mầm bệnh và vi trùng cũng sẽ phát triển và tàn lụi theo quy luật này, do đó ta thấy mùa nắng nóng thì bọ chét, chuột gây dịch hạch, ruồi mang truyền dịch tả, kiết lỵ, tiêu chảy... Mùa mưa thì sốt xuất huyết, sốt rét gia tăng vì muỗi phát triển nhiều, mùa mưa lạnh ở miền Trung, miền Bắc thì ho, viêm họng, cảm lạnh, thậm chí người già, súc vật già yếu cũng ra đi trong mùa giá rét...

Quả đất quay quanh Mặt trời nhưng người xưa cho rằng Mặt trời quay quanh Quả đất trên đường hoàng đạo, ngang qua các chòm sao ứng với các tiết xuân phân, hạ chí, thu phân, đông chí

Thời tiết, khí hậu, vật hậu và sức khỏe

Con người cũng là một vật hậu, phát triển theo những quy luật chung của tạo hóa thiên nhiên. Chính vì thế mà mọi thay đổi về khí hậu, vật hậu như nắng mưa, nóng lạnh, gió bão, độ ẩm, sức hút của mặt trăng, mặt trời (thủy triều), cũng như sự phát triển của côn trùng, vi sinh vật... đều có ảnh hưởng ít nhiều đến sự phát triển, sức khỏe, bệnh tật của con người ở vùng theo môi trường nhất định...

Trong phạm vi bài này chúng tôi không có ý định nêu lên những ảnh hưởng của thời tiết, khí hậu đối với sức khỏe con người như thế nào, mà chỉ muốn nêu lên sự kiện hiển nhiên này nhằm nhắc nhở chúng ta cần lưu ý đến lịch 24 tiết, để lập ra bảng nhận xét, so sánh giữa thời tiết khí hậu, vật hậu địa phương với sức khỏe và bệnh tật bản thân, hay tập thể, cộng đồng, hầu có kế hoạch phòng bệnh, bảo vệ sức khỏe tốt hơn. Chỉ cần một cuốn sổ đơn sơ, bất cứ ai cũng có thể lập được cho mình những nhận xét thời tiết, khí hậu và vật hậu tại địa phương theo lịch 24 tiết. Thí dụ mồng một tết Kỷ Sửu năm nay nhằm ngày 26/1 dl nằm vào cuối tiết đại hàn nên là cái “tết lạnh” ở các tỉnh phía nam sẽ cảm thấy mát mẻ trong khi du xuân vì ngày 11 tháng giêng mới là chính tiết Lập xuân (5/2 dl)... Bạn hãy bắt đầu ghi: hoa mai nở (đa số các cây mai) có đúng tết không? Tiết trời có mưa, nắng, nóng, lạnh thế nào? Ngoài vườn, ngoài đường, thậm chí ngoài ruộng, rừng có cây gì đang trổ hoa, có quả, chim gì xuất hiện? Sức khỏe bạn và gia đình có gì lạ không? (huyết áp, suyễn, dạ dày, bón, trĩ, nhức đầu, cảm, ho...)... Nếu chúng ta thay những trang nhật ký “vô bổ” bằng những chi tiết trên, hết tết này đến tết khác, ngày này sang tháng khác... bạn sẽ có rất nhiều việc để làm, để vui và giúp đời. Ngày xưa ở bên Tàu, đã có rất nhiều người bỏ công nghiên cứu và nghiên cứu như vậy suốt một thiên can (60 năm) và họ đã trở thành những nhà “thông thiên văn, hiểu địa lý” hơn ai hết. Đối với ngành y tế, khí tượng thủy văn, nông nghiệp vốn đã có sẵn những thống kê hàng năm rồi. Chỉ cần người nào đó chịu khó hồi cứu lại là đã có những nhận xét đáng kinh ngạc. Các bạn trẻ biết vi tính và có sẵn phương tiện trong tay hãy nên tham gia vào trận chứ đừng có chơi game hoài phí lắm!

Sau cùng, mỗi người chúng ta nên bắt tay vào việc, bằng cách ghi thêm vào các tờ lịch đang treo (vốn không được các nhà xuất bản lịch biết đến) 24 tiết lịch (bảng 1) để dễ nhớ tiết mà quan sát.

Bảng 1: Lịch 24 tiết

Tên tiếtNgày dlÝ nghĩa theo tên tiết

Tiểu hàn5 (6)/1Bắt đầu tiết lạnh nhất trong năm

Đại hàn20 (21)/1Rất lạnh, tiết lạnh nhất trong năm

Lập xuân5/2Bắt đầu mùa xuân

Vũ thủy20/2Bắt đầu có mưa, lượng mưa tăng dần

Kinh trập5/3Bắt đầu có sấm, nhiệt độ tăng, côn trùng nảy nở

Xuân phân21/3Ngày dài bằng đêm, mặt trời chiếu vuông góc

với xích đạo

Thanh minh5/4Trời trong sáng, ấm áp, cỏ mọc xanh tươi

Cốc vũ20/4Bắt đầu mùa mưa, lượng mưa tăng nhanh,

lúa mọc tốt