Độc đáo điêu khắc “chim thiêng” trên nóc nhà gươl

Ông Bhriu Liếc (ở huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, người dày công nghiên cứu về văn hóa Cơ Tu), cho biết: “Từ bao đời, người Cơ Tu sống chung trong làng quây quần bên nhau, những ngôi nhà xếp vòng thành hình bầu dục, chính giữa là nhà gươl. Nếu như làng của người Ba Na, Ê đê ở Tây Nguyên có nhà rông, làng của người Kinh có đình... thì nhà gươl là linh hồn của làng Cơ Tu. Không chỉ là chốn linh thiêng thờ cúng thần linh, nhà gươl Cơ Tu còn là nơi bàn chuyện làng, chuyện nước, chuyện gia đình và là nơi diễn ra những lễ hội quan trọng. Vì vậy, không gian làng, trong đó linh hồn là nhà gươl có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống tâm linh và văn hóa của cộng đồng người Cơ Tu…”.

Trong kiến trúc truyền thống, nhà gươl của dân tộc Cơ Tu là nhà sàn được chống bởi cây cột cái ở giữa và 8 cây cột con ở xung quanh. Mái nhà được lợp bằng lá nón hoặc lá mây, nhìn từ xa, mái gươl có hình dáng như trái xoài. Những tấm vách trong nhà gươl là những bức phù điêu, chạm trổ hình ảnh các con vật trông rất sinh động: con trâu, đầu trâu, tắc kè, con trăn, kỳ đà và một số cảnh sinh hoạt đời thường của cộng đồng được thể hiện như: người đàn ông đánh trống, phụ nữ bồng con…

Già làng Riah Nhơơih (72 tuổi, trú tại thôn Pà Ting, xã Tà Bhing, huyện Nam Giang, tỉnh Quảng Nam) cho hay, những nhà gươl vùng Nam Giang, trên nóc gươl của người Cơ Tu thường có đặt những biểu tượng “chim thiêng” rất tâm linh đó tên là “Đhơrượp”, trang trí hai đầu nóc. Đhơrượp vừa có tác dụng trang trí, làm đẹp cho ngôi nhà vừa có chức năng liên kết làm cho mái nhà thêm chắc chắn. Đến nay, các nhà nghiên cứu đã thu thập được hơn 10 mẫu Đhơrượp có hình dáng khác nhau nhưng nổi bật nhất là hình dáng của chim g’rook và triêng (hai loài chim quý sống trên dãy Trường Sơn).

Nét đặc trưng của hình thức trang trí trên nóc gươl là hình chim mỏ cong (g’rook hoặc triêng). Chúng tôi thấy trên một tấm ván hình bầu dục (dày chừng 3 cm, dài 80 cm, rộng 50 cm) đồng bào Cơ Tu khắc đẽo thành một bố cục tổng hợp rất đẹp mắt, tinh xảo. Nếu lấy trục dọc giữa chiều dài tấm gỗ làm trung tâm thì các chi tiết hai bên đối xứng nhau gần như tuyệt đối. Dưới cùng, lượn vòng thành hình chữ U ngoạn mục là hình hai cặp chim triêng, con đực cưỡi trên lưng con cái, đầu hướng ra hai bên theo đường cong “chữ S” uyển chuyển, nhịp nhàng. Chim triêng tượng trưng cho sức mạnh đoàn kết và hình hai đôi chim đang giao cấu đặc trưng cho tín ngưỡng phồn thực, thể hiện khát vọng sinh sôi nảy nở.

Già Tơngôl Aping (68 tuổi, trú tại thôn Pà Ting, xã Tà Bhing, huyện Nam Giang, tỉnh Quảng Nam) cho hay, tiếp giáp với lưng triêng là biểu tượng chiếc đầu trâu, nhìn trực diện thấy rõ hai chiếc sừng cong vút tạo nên một đường tròn khép kín, nhỏ dần về phía trên. Con trâu (kpiêu) có giá trị đối với đồng bào vì nó là con vật hiến tế trong các lễ hội. Bên trên sừng trâu, hình chàng thanh niên lực lưỡng trong tư thế đưa hai tay lên chống đỡ, trụ vững cho ngôi nhà. Chàng trai còn nâng trên đầu mình hình tượng hai con hổ, chứng tỏ sự suy tôn của đồng bào với loài thú hung dữ. Các biểu tượng chim triêng, đầu trâu, chàng trai, con hổ với bố cục cân xứng và hợp lý - mang khát vọng ấm no, khỏe mạnh, sinh sôi nảy nở đông đúc...

“Một kiểu khác, tiếp giáp với lưng triêng là một hàng răng cưa cong như hình bán nguyệt mà người Cơ Tu gọi là “chà rang” (hàng chông) hình trăng khuyết (cà xe), hình ngôi sao năm cánh. Hình mặt trăng khuyết được đồng bào hiểu rằng đó là ánh trăng của sự thanh bình, yên ổn mà họ ao ước, khát khao. Trăng, sao mọc trên những mũi chông thể hiện tinh thần muốn vươn lên để chế ngự, làm chủ tự nhiên; vừa là ý thức bảo vệ cuộc sống an lạc, thanh bình của con người. Ngoài ra, trên nóc nhà gươl còn có 3 tacooi hình chữ X (bố trí đoạn giữa hai đầu nóc) để giữ nóc gươl được vững chắc. Không những ngôi nhà gươl mới có Đhơrượp mà nhiều ngôi nhà sàn, nhà dài, nhà moong cũng được trang điểm cấu trúc thẩm mỹ này. Gia chủ có thể tự làm hoặc mời nghệ nhân giỏi tạo tác các Đhơrượp ưng ý để bài trí trên đầu hồi, làm cho ngôi nhà của gia đình thêm sinh động. Tuy nhiên, những biểu tượng này thường có quy mô, kích cỡ nhỏ hơn, đơn giản hơn khi sánh với gươl của làng…” - già Tơngôl Aping cho hay.